پروژه سزامی یا مرکز تابش سینکروتون خاورمیانه برای تحقیقات و علوم کاربردی در خاورمیانه به بهره‌برداری از یک دستگاه سیکلوترون در منطقه مربوط می‌شود. در فاز اول این طرح، سینکروترون نوری برای علوم تجربی و کاربردی خاورمیانه در اردن افتتاح شد. به گفته معاون پژوهش و فناوری وزیر علوم، بخشی از بدهی‌های ایران به پروژه سزامی پرداخت شده و این امر باعث شده تا همزمان با راه‌اندازی فاز اول این طرح، دو نماینده از ایران نیز در این مراسم حضور داشته باشند.

سینکروتون نوعی شتاب‌دهنده دایره‌ای یا حلقوی است که با کمک میدان‌های الکتریکی و مغناطیسی به تولید تابش الکترومغناطیسی می‌پردازد. زمانی که ذرات باردار و یونیزه شده اعم از پوزیترون و الکترون در یک شتاب‌دهنده حلقوی با سرعت نور در یک محیط الکترومغناطیسی قرار بگیرند، نوری در جهت حرکتشان ساطع می‌کنند که این نور با نام تابش سینکروترون یا سیکلوترون شناخته می‌شود.

تابش سینکروتون، قابلیتی برای مطالعه ساختمان مولکولی و تغییرات شکل و ترکیبات سلول، همزمان با واکنش‌های شیمیایی است و در تحقیقات علوم بنیادی، فناوری نانو، زیست فناوری، باستان‌شناسی، مهندسی مواد، محیط زیست، علم ساختارشناسی، پزشکی و تهیه داروهای نوین کاربرد دارد.

ایران در سال ۱۹۹۹ میلادی به یکی از اعضای موسس پروژه سزامی تبدیل شد و در سال ۲۰۰۷ میلادی پس از تصویب دولت و مجلس به صورت رسمی به عضویت این طرح علمی درآمد. سرانجام پس از چند سال تلاش، در روز سه شنبه ۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۶، فاز اول «شتاب دهنده سزامی» در خاورمیانه و در شمال غربی شهر امان، پایتخت اردن افتتاح شد. ایران در سال ۱۹۹۹ به همراه کشورهای اردن و ارمنستان به عنوان کاندیداهای مکان نصب پروژه سینکروترون خاورمیانه مطرح شده بود اما نهایتا اردنی‌ها موفق شدند تا این امتیاز را دریافت کنند. دو سال پس از آن نیز ارمنستان، ساخت سینکروترون ملی را آغاز کرد و ۱۰ سال بعد، مطالعات اولیه ساخت سینکروترون ملی در ایران شروع شد.

بحشی از بدهی ایران به سزامی پرداخت شد

دکتر وحید احمدی، معاون پژوهش و فناوری وزیر علوم ایران بر ادامه همکاری کشورمان با پروژه سزامی تاکید کرد و از پرداخت بخشی از بدهی ایران به این طرح خبر داد. این پروژه منطقه‌ای در سال ۱۳۷۸ شمسی توسط سازمان علمی آموزشی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) پایه‌گذاری و در سال ۱۳۸۲ به یک مرکز مستقل تبدیل شد. ایده اولیه این مرکز توسط دو دانشمند آلمانی و آمریکایی به نام‌های «آدولف ووس» و «هرمان وینیک» ارائه شده بود.

ماشین سینکروترون و مرکز سزامی در شهر الان در شمال غربی امان، پایتخت اردن مستقر شده است. این ماشین شامل یک رینگ حلقوی ۲.۵ گیگا الکترون ولتی و محیط حلقه ۱۳۳.۲ متری بوده و حداکثر جریان قابل ذخیره در آن ۴۰۰ میلی‌آمپر است. در سال‌های اخیر دولت ایران، حق عضویت کشورمان در پروژه سزامی را پرداخت نکرد و پس از آن نیز به دلیل تحریم‌ها، انتقال وجه به حساب این طرح با مشکلاتی روبرو شد تا این که اکنون با تلاش‌های صورت گرفته، بخشی از بدهی ایران به این پروژه پرداخت شد و زمینه حضور دو نماینده ایران در مراسم راه‌اندازی فاز اول سزامی فراهم شد.

در سال گذشته نیز مجتبی فردوسی‌پور، سفیر ایران در اردن از روند اجرای طرح سزامی و سایت چشمه نور بازدید کرد و با چگونگی عملکرد شتاب‌دهنده سینکروترون و کاربرد آن در علوم پزشکی، معادن، محیط زیست و زمین‌شناسی آشنا شد.

در روز سه شنبه، ملک عبدالله، پادشاه اردن این پروژه را در حضور دو نماینده از ایران و نمایندگانی از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، سرن (CERN)، یونسکو و سایر کشورهای عضو افتتاح کرد. کشورهای ایران، اردن، ترکیه، فلسطین و پاکستان از پایه‌گذاران پروژه سزامی بودند و بعدها کشورهای بحرین، مصر و قبرس هم به آن پیوستند. کشورهای سوئیس، یونان، ایتالیا، فرانسه، کویت، آلمان، ژاپن، سوئد، روسیه، پرتغال، آمریکا و انگلیس هم به عنوان عضو ناظر در این طرح حضور دارند.

یک دانشمند بریتانیایی به نام پروفسور سر کریس لولین اسمیت (مدیر سابق سرن) از سال ۲۰۰۸ میلادی، ریاست پروژه را بر عهده گرفت و در این مدت از موانع بسیار بزرگی عبور کرده تا پروژه را تکمیل کند. به گفته پروفسور اسمیت، تامین بودجه بزرگ‌ترین مشکل این پروژه بود چرا که برخی کشورهای منطقه، بودجه تحقیقاتی بسیار کمی دارند. روابط خصمانه برخی از کشورهای عضو و ترور شدن دو دانشمند ایرانی که در این طرح کار می‌کردند از دیگر مشکلات به وجود آمده بر سر راه پروژه سزامی بود.

لازم به ذکر است که ایران نیز از ده سال پیش، ساخت شتاب‌دهنده ملی خود را با قدرت ۳ گیگا الکترون ولت در قزوین آغاز کرده است.

پایان خبر – ف م